Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Instytut Filologii Słowiańskiej

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Historia Instytutu Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego

Krakowska slawistyka

Początki krakowskiej slawistyki sięgają roku akademickiego 1817/1818 i związane są z osobą Jerzego Samuela Bandkiego. Bandkie, profesor bibliografii, uniwersytecki bibliotekarz, historyk piśmiennictwa polskiego, rozpoczął wówczas wykłady z „Bibliografii i nauki języków słowiańskich”. Świadectwem jego zainteresowań slawistycznych były nie tylko jego prace naukowe, ale i obszerna korespondencja prowadzona z zagranicznymi slawistami, w tym z Josefem Dobrovskym, Czechem, założycielem całego kierunku. Rok 1818 to moment, w którym slawistyka po raz pierwszy w historii polskiej nauki staje się częścią programu wykładów uniwersyteckich – powołano wówczas na Wydziale Filozoficzno-Literackim katedrę  bibliografii i nauki języków słowiańskich, którą objął Bandtke, w tym samym roku uruchomiony został także lektorat języka rosyjskiego: prowadził go najpierw krótko Józef Niedermajer, potem ks. Zygmunt Wojakowski,  wreszcie, od r. 1822, Rosjanin  Aleksander Serna-Sołłowiewicz, który wykładał także literaturę rosyjską i język staro-cerkiewno-słowiański. Po jego wyjeździe z Krakowa natomiast (1835 r.) prowadzenie lektoratu rosyjskiego przejął Hieronim Mecherzyński, któremu po kilkunastu latach powierzono także wykłady z literatury rosyjskiej (r. akad. 1850/1851), podobnie jak jego poprzednik prowadził też zajęcia z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.
Pierwszym profesorom filologii słowiańskiej został natomiast w 1865 roku Henryk Suchecki, językoznawca, wykładający wcześniej polski język i literaturę na uniwersytecie w Pradze. Objął on powołaną właśnie Katedrę Porównawczą Lingwistyki Słowiańskiej. Suchecki swoje studia filologiczne odbywał na Uniwersytecie Lwowskim, kształcił się również w Niemczech w szkole Augusta Schleichera, slawistykę studiował w Wiedniu pod kierunkiem Franciszka Miklosicha. W latach 60. XIX posiadał już on pokaźny dorobek naukowy, zajmował się też działalnością patriotyczną (w r. 1863 był w Pradze agentem Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym). W ramach prowadzonej działalności naukowej i dydaktycznej zajmował się zwłaszcza lingwistyką porównawczą oraz kwestiami poprawności językowej.
W 1876 roku profesorem filologii słowiańskiej i następcą Sucheckiego mianowany został Lucjan Malinowski, który w zakresie językoznawstwa kształcił się w Niemczech, doktorat uzyskał w Lipsku. Naukowo zajmował się głównie historią języka polskiego, dialektologią i etnografią (jego wykłady obejmowały również inne języki słowiańskie). Był także dobrym pedagogiem i organizatorem – wśród jego zasadniczych zasług wskazuje się zwłaszcza powołanie w 1888 roku pierwszego na ziemiach polskich Seminarium Filologii Słowiańskiej. Składało się ono z dwóch działów: językoznawczego, które objął Malinowski, i literackiego, którym kierował Stanisław Tarnowski (zajmował się on jednak wyłącznie literaturą polską). Seminarium wyposażone zostało w specjalną bibliotekę oraz środki na stypendia dla studentów. Stało się ono ważnym ośrodkiem badań slawistycznych (głównie językoznawczych), z którego wyszło grono wybitnych uczonych takich jak Jan Hanusz, Jan Bystroń, Roman Zawiliński, Stanisław Dobrzycki, Edward Klich czy Kazimierz Nitsch.
Lata 90. XIX to intensywny rozwój krakowskiej slawistyki, związanej nie tylko z działalnością Malinowskiego (umiera w 1898 roku), ale i innymi uczonymi, którzy pojawiają się w tym czasie na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1893 roku wykłady z zakresu języka i literatury ukraińskiej zaczyna wygłaszać Józef Tretiak. Od roku 1895 działalność wykładową prowadzi także Marian Zdziechowski, zajmujący się literaturą czeską, chorwacką i rosyjską, w tym zwłaszcza problematyką słowiańskiego romantyzmu. W 1894 roku pojawia się wreszcie w Krakowie emerytowany profesor Uniwersytetu Dorpackiego, lingwista światowej sławy, Jan Niecisław Baudouin de Courtenay, który wykładał językoznawstwo porównawcze indoeuropejskie i ogólne, w jego ramach poświęcając sporo uwagi językom słowiańskim – i choć w Krakowie działał on jedynie przez 5 lat (ministerstwo oświaty w Wiedniu nie zgodziło się ani na jego stałe zatrudnienie, ani przedłużenie z nim kontraktu), wniósł tu, jak się podkreśla, „świeży powiew badań lingwistycznych” (Lehr-Spławiński 1964:174), stworzył szkołę, która, jak pisano, „w latach 1894-1914 była najważniejszym centrum językoznawstwa polskiego, na którego rozwój wywarła decydujący wpływ” (Rusek 1990:120).
Po śmierci Malinowskiego krakowska katedra slawistyki pozostawała przez klika lat nieobsadzona. Wykłady z filologii słowiańskiej zastępczo prowadził Jan Rozwadowski, językoznawca, indoeuropeista, określany również mianem „ojca polskiej onomastyki” (Urbańczyk 1991:408). W 1902 roku katedrę obejmuje ostatecznie Jan Łoś, którego zainteresowania koncentrowały się w znacznym stopniu na polskiej gramatyce historycznej. Wykładał on również inne działy językoznawstwa słowiańskiego, stopniowo jednak odchodził od niego, skupiając się na zagadnieniach związanych ściśle z językiem polskim. Większe ożywienie w językoznawczych badaniach słowiańskich pojawia się od roku 1906, kiedy habilitację uzyskuje Kazimierz Nitsch, twórca dialektologii polskiej i znawca dialektologii słowiańskiej, jeden z pierwszych krakowskich uczniów Baudouin de Courtenay. Wspomniani tu uczeni (Rozwadowski, Łoś, Nitsch) stworzyli pod egidą Baudouina wspominaną już powyżej tzw. krakowską szkołę slawistyczno-językoznawczą, która przed I wojną światową cieszyła się dużą renomą w nauce polskiej i obcej. Jak pisał Lehr-Spławiński, po odzyskaniu niepodległości, kiedy w Polsce znacząco zwiększyła się liczba uniwersytetów „większość katedr językoznawczych (…) zajmowali (…) uczeni w krakowskiej szkole wykształceni, albo uczniowie krakowskich uczniów” (Lehr-Spławiński 1964:178).
Krakowska slawistyka na przełomie wieków nie ograniczała się jedynie do badań językoznawczych. Wykłady poświęcone literaturom słowiańskim obok Tretiaka czy Zdziechowskiego prowadzili też: lektor języka ukraińskiego, Bohdan Łepki (po I wojnie światowej został profesorem literatury ukraińskiej) czy lektor języków czeskiego, serbsko-chorwackiego i bułgarskiego Tadeusz Stanisław Grabowski (także późniejszy profesor literatur słowiańskich na Uniwersytecie Jagiellońskim). 
Okres międzywojenny to dalszy, intensywny rozwój krakowskiej slawistyki: kadrowy i strukturalno-instytucjonalny. Po roku 1918 dochodzi do rozdzielenia katedry filologii słowiańskiej od katedry języka polskiego (ma to miejsce na wszystkich polskich uniwersytetach). Na Uniwersytecie Jagiellońskim Katedrę Języka Polskiego objął wspominany Jan Łoś, a Katedrę Filologii Słowiańskiej Kazimierz Nitsch. Staraniem i zasługę tego ostatniego powstało na uniwersytecie w 1925 roku Studium Słowiańskie, jedyna tego typu jednostka w Polsce, które obejmować miało zespół katedr związanych z różnymi działami slawistyki. Katedr takich powstało 5, były to: Katedra Językoznawstwa Słowiańskiego (Kazimierz Nitsch), Katedra Języków Wschodniosłowiańskich (Jan Ziłyński), Katedra Literatury Rosyjskiej (Wacław Lednicki), Katedra Literatury Ukraińskiej (Bohdan Łepki), Katedra Etnografii Słowiańskiej (Kazimierz Moszyński) oraz Katedra Historii Sztuki Narodów Słowiańskich (Wojsław Molè). W roku 1928, po śmierci Jana Łosia, Katedrę Języka Polskiego przejął Kazimierz Nitsch, a prowadzoną przez niego dotychczas Katedrę Filologii Słowiańskiej objął przeniesiony ze Lwowa Tadeusz Lehr-Spławiński. W roku 1933 stworzona została jeszcze Katedra Filologii Południowosłowiańskiej, którą prowadził Mieczysław Małecki, wybitny dialektolog, twórca polskiej bałkanistyki. Okres międzywojennej działalności Studium przyniósł znaczną liczbę habilitacji z zakresu językoznawstwa słowiańskiego (wspominany już Mieczysław Małecki a także Witold Taszycki, Zdzisław Stieber, Antonina Obrębska-Jabłońska, Tadeusz Milewski, Władysław Kuraszkiewicz, Stanisław Rospond), z historii literatur słowiańskich habilitował się Władysław Bobek. 
Intensywny rozwój krakowskiej filologii słowiańskiej przerywa wojna. Wspomnieć tu wypada o jednym z najbardziej tragicznych wydarzeń w dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego, Sonderaktion Krakau: w grupie uczonych aresztowanych 6 listopada 1939 roku i wywiezionych do obozów koncentracyjnych znaleźli się niemal wszyscy krakowscy slawiści: Vilim Frančić, Tadeusz Lehr-Spławiński, Mieczysław Małecki, Tadeusz Milewski, Kazimierz Nitsch, Stanisław Urbańczyk, związany ze slawistyką historyk Henryk Batowski, a wśród bezpośrednich ofiar znalazł się Stefan Bednarski, lektor języka rosyjskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim, zmarły w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen w wyniku zapalenia płuc. Po zwolnieniu z obozu wspomniani powyżej uczeni angażowali się także w tajne nauczanie (jego inicjatorem i kierownikiem był Małecki, zajęcia prowadzili Lehr-Spławiński, Frančić, Urbańczyk, Batowski oraz spoza grupy zatrzymanych Franciszek Sławski).
Po zakończeniu II wojny światowej Studium Słowiańskie rozpoczęło działalność wraz z całym Uniwersytetem Jagiellońskim, jego struktura została jednak rozszerzona o kilka nowych katedr – pojawia się Katedra Starszej Historii Słowian, (Józef Widajewicz), Katedra Historii Literatur Słowiańskich Nowszych (Tadeusz Stanisław Grabowski), Katedra Dialektologii Słowiańskiej (Mieczysław Małecki). Całym studium kierował Mieczysław Małecki, a po jego przedwczesnej śmierci w 1946 roku kierownictwo objął Tadeusz Lehr-Spławiński (kierowany przez Małeckiego Zakład Dialektologii Słowiańskiej objął wówczas Alfred Zaręba a Katedrę Filologii Południowosłowiańskiej Franciszek Sławski).
W takiej formie organizacyjnej krakowska slawistyka funkcjonowała do roku 1950, kiedy Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego przeprowadziło odgórnie i wbrew opinii Uniwersytetu dość zasadniczą reorganizację struktury Studium Słowiańskiego: na Wydział Historyczny przeniesiono katedry Historii Słowian, Etnografii Słowian oraz Historii Sztuki Narodów Słowiańskich, samodzielność uzyskała Katedra Filologii Rosyjskiej, Katedra Filologii Słowiańskiej została włączona w skład Instytutu Językoznawstwa UJ. Tadeusz Lehr-Spławiński reformę tę ocenił jednoznacznie negatywnie: „położyła [ona] kres szerzej pojętej organizacji studiów slawistycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim” (Lehr-Spławiński 1964:180). Zmiany te w zasadzie zamykają dzieje krakowskiej slawistyki jako kierunku i środowiska, w ramach którego prowadzone były szersze, kompleksowe badania Słowiańszczyzny, obejmujące tak problematykę filologiczną, jak i zagadnienia z historii, historii sztuki czy etnografii,  studia slawistyczne od tego momentu zaczynają się specjalizować i koncentrować głównie na kwestiach językowych i literackich.
Od roku akademickiego 1950/1951 wprowadzono także nabór na 3 kierunki: bohemistykę, bułgarystykę i serbokroatystykę. W okresie późniejszym (1968 rok) dodana została jeszcze słowacystyka jako odrębny kierunek studiów magisterskich, głównie dzięki staraniom Danuty Abrahamowicz, której pierwszymi uczennicami były Halina Mieczkowska i Maria Papierz. Prowadzone były również, z mniejszą lub większą regularnością, lektoraty języka górnołużyckiego (Henryk Zeman, Marian Radłowski, w ostatnich latach Renata Bura), towarzyszące szerzej zakrojonym pracom naukowym w zakresie sorabistyki, bo i ten obszar badawczy rozwijany był, zwłaszcza w latach 60. i 70. XX w. w ramach krakowskiej slawistyki.
Kierownikiem Katedry Filologii Słowiańskiej pozostawał do czasu przejścia na emeryturę w roku 1961 Tadeusz Lehr-Spławiński. Następnie funkcję tę pełnił Stanisław Urbańczyk, po nim Katedrą (a potem Instytutem) kierowali kolejno: Franciszek Sławski, Alfred Zaręba, Maria Honowska, Zdzisław Niedziela, Julian Kornhauser, Jacek Baluch, Celina Juda i obecnie Magdalena Dyras.
W takim kształcie organizacyjnym Katedra Filologii Słowiańskiej funkcjonowała do początku lat 70., kiedy przekształcona została w Instytut Filologii Słowiańskiej składający się z Zakładu Językoznawstwa Słowiańskiego i Zakładu Literatur Słowiańskich. Kolejnej, ostatniej jak dotąd reorganizacji, dokonano w roku 1994, powołując na miejsce Zakładów 4 katedry: Filologii Bułgarskiej i Macedońskiej, Filologii Czeskiej i Łużyckiej, Filologii Chorwackiej, Serbskiej i Słoweńskiej oraz Filologii Słowackiej. Kilka lat temu katedry przekształcone zostały w zakłady, lecz struktura Instytutu zasadniczo się nie zmieniła.
W latach 60. krakowska slawistyka zmieniła także lokalizację: przy okazji jubileuszu 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego dzięki pieniądzom ze spadku po Ignacym Paderewskim zbudowano Collegium Paderevianum – tam przeniosła się z ulicy Gołębiej 20 Katedra Filologii Słowiańskiej. W Collegium Padervianum Instytut Filologii Słowiańskiej pozostawał do roku 2012, kiedy rozpoczął się remont budynku, w chwili obecnej jego siedziba mieści się przy ulicy Ingarden 3.
W okresie powojennym studia slawistyczne w Krakowie kończyło wielu wybitnych uczonych i pracowników uniwersyteckich 2 połowy XX wieku. Wymienić tu można takie postacie jak na przykład: Maria Bobrownicka, Marian Radłowski, Alfred Zaręba, Czesław Bartula, Maria Honowska, Włodzimierz Kot, Wacław Fedorowicz, Kazimierz Polański, Zdzisław Niedziela, Teresa Zofia Orłoś, Jerzy Rusek, Stanisław Stachowski, Zdzisław Wagner, Henryk Wróbel, Leszek Bednarczuk, Roman Laskowski, Józef Reczek, Wacław Twardzik, Wiesław Boryś, Jacek Baluch, Barbara Oczkowa, Zdzisław Darasz, Krystyna Kowalik, Julian Kornhauser, Maria Cichońska, Maria Dąbrowska-Partyka, Wojciech Gałązka, Barbara Czapik-Lityńska, Aleksander Naumow, Józef Zarek, Anna Bluszcz, Halina Mieczkowska, Maria Papierz, Zbigniew Greń.
 
Opracował Piotr Gierowski na podstawie:

  • Baluch J., 55 lat krakowskiej bohemistyki 1950/51-2005/2006, „Almanach Czeski” 2006, nr 1, s. 135-138;
  • Barycz H., Jerzy Samuel Bandtkie. W setną rocznicę zgonu, „Komunikat Instytutu Śląskiego w Katowicach” 1934-1935, nr 35, s. 1-4;
  • Bura R., Krakowskie tradycje sorabistyki, „Almanach Czeski” 2006, nr 1, s. 139-140;
  • Heinz A. [et al.], Aktualny stan polskiego językoznawstwa (ogólnego, indoeuropejskiego, slawistyki i polonistyki) w 25-leciu PRL oraz postulaty dotyczące jego dalszego rozwoju,  „Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału Nauk Społecznych” 1970, R. 13, z. 3/4 (58/59), s. 69-135;
  • Lehr-Spławiński T., Zarys dziejów słowianoznawstwa polskiego, Kraków 1948 („Historia Nauki Polskiej w Monografiach”, T. 29);
  • Lehr-Spławiński T., Zaręba A., Przegląd dziejów słowianoznawstwa w Uniwersytecie Jagiellońskim, [w:] Wydział Filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Historia katedr, red. Taszycki W., Zaręba A., Kraków 1964, s. 163-214 („Wydawnictwa Jubileuszowe”, T. 9);
  • Rusek J., Slawistyka na uniwersytecie Jagiellońskim na przełomie XIX i XX w., [w:] Slawistyka na przełomie XIX i XX wieku, red. M. Basaj, S. Urbańczyk, Wrocław 1990, s. 116-126;
  • Rusek J., Krakowski okres działalności Jana Baudouina de Courtenay, [w:] Jan Niecisław Baudouine de Courtenay a lingwistyka światowa. Materiały z konferencji międzynarodowej Warszawa 4-7 IX 1979, red. Rieger J., Szymczak M., Urbańczyk S., Wrocław 1989, s. 603-608;
  • Rusek J., Tradycje i aktualny stan slawistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, tekst prawdopodobnie niedrukowany, komputeropis z archiwum autora, ss 6; Skarżyński M., Suchecki Henryk Ignacy (1811-1872), „Polski Słownik Biograficzny” 2008, T. XLV/2, z. 185, s. 243-246;
  • Słowianoznawstwo w okresie międzywojennym 1918-1939, red. Basaj M., Urbańczyk S., Wrocław 1989;
  • Urbańczyk S., Rozwadowski Jan Michał (1867-1935), „Polski Słownik Biograficzny” 1991, T. XXXII/3, z. 134, s. 406-409;
  • Urbańczyk S., Z miłości do wiedzy. Wspomnienia, Do druku przygotował i przypisami opatrzył Albert Gorzkowski, Kraków 1999;
  • Urbańczyk S., Uniwersytet za drutem kolczastym: Sachsenhausen-Dachau, Kraków 2014;
  • Wyrok na Uniwersytet Jagielloński 6 listopada 1939, red. L. Hajdukiewicz, wstęp S. Urbańczyk, Kraków 1989.